Introductie in de wereld van gentechvoedsel
Genetische Manipulatie: Wat is het?
Bij genetische manipulatie wordt in een laboratorium een gen (= een heel klein celonderdeel dat de eigenschappen van een plant of ander organisme bepaalt) van het ène organisme, bijvoorbeeld een bacterie, ingebracht in een ander organisme, bv een plant, om gewenste eigenschappen aan het ontvangende organisme toe te voegen.
In de natuur zou deze kruising zeer zelden of nooit kunnen optreden, en je kunt gentech dan ook onnatuurlijk noemen. Wat voor effect heeft voedsel dat door deze techniek tot stand is gekomen op de gezondheid van mens en dier?
In de discussie over de gevolgen of de gevaren van ggo’s (= genetisch gemanipuleerde organismen, ook wel gemodificeerd genoemd) lopen de meningen sterk uiteen. In dit artikel zet Ir. Janneke Tops van Ecolonie op een rij hoe de huidige stand van zaken met betrekking tot gentechproductie en gentechproducten is
Gentech in de winkel …
In de Nederlandse winkels zijn op dit moment 19 voedingsproducten te vinden die gentech-ingrediënten bevatten. Sinds 2004 moet op het etiket aangegeven staan of er ggo’s in het product verwerkt zijn, dus theoretisch gezien heeft de consument nog de keus om al dan niet gentech-vrij te eten. Die etiketteringsplicht geldt echter niet voor dierlijke producten zoals melk, eieren en vlees, terwijl de dieren in Nederland volop gentechvoer eten.
Ruim 90% van ons veevoer is op dit moment gemaakt van genetisch gemanipuleerde soja en maïs (1). Hoe goed is de Nederlandse en Europese consument eigenlijk geïnformeerd over de mogelijke gevolgen van de consumptie van gentechvoedsel? Uit de Eurobarometer 2008, een periodiek onderzoek van de Europese Commissie, blijkt dat de meerderheid van de Europeanen tegen gentech is, èn dat consumenten afwijzender tegenover gentech staan naarmate zij er meer vanaf weten (1).
Gentechvrij voedsel kopen: Verkooppunten op Allesduurzaam.nl!
… en op het land
Sinds er in 1996 voor het eerst commerciële gentechgewassen werden verbouwd, is deze manier van plantenteelt gestaag gegroeid. Op dit moment zijn ze voornamelijk te vinden in vijf Noord- en Zuid-Amerikaanse landen. Hier wordt 90% van de totale mondiale gg-teelten verbouwd, waarbij de USA aan kop staan met ruim 50 miljoen hectare (cijfers uit 2006), gevolgd door Argentinië, Brazilië, Canada en Paraguay. Van alle commercieel verbouwde ggo’s wereldwijd, bestaat 95% uit slechts drie gewassen, te weten maïs, soja en katoen. De overige 5% komt bijna helemaal voor rekening van koolzaad (5). Van de gg-teelten is 80% genetisch veranderd om besproeiïng met onkruidgif te kunnen overleven, en het merendeel van de overige 20% maakt in iedere cel Bt-gif tegen (plaag)insecten aan.
Ook al is in de mondiale productie van soja en maïs het aandeel gentechteelten groot (in Argentinië is 99,5% van de sojaproductie van gentechherkomst(2)), het is goed om te weten dat het mondiale teeltoppervlakte waar géén gentech wordt verbouwd, nog altijd groter is dan 90%. En 176 landen van de 192 verbouwen geen enkel gentechgewas (3).
In Europa is men al die tijd relatief terughoudend geweest met het toestaan van gentechteelten en -producten. In 2008 is er officieel geen commercieel gentechgewas geteeld in Nederland, maar in de jaren ervoor is gentech maïs verbouwd voor onderzoek naar kruisbestuiving (4a). In 2008 hebben er op diverse locaties in Nederland veldproeven gestaan met gewassen die nog in ontwikkeling zijn (4b).
De beoordeling van gentechvoedsel en gentechteelten en de gevolgen ervan
In de discussie over de mogelijke meerwaarde of nadelen van gentech lopen de meningen sterk uiteen. Om enigszins helder zicht te krijgen op de waarde en waarheden van de diverse standpunten, is het van belang om deze materie breed te bestuderen en een aantal aspecten voor ogen te houden.
- Geen hogere opbrengsten en meer pesticidengebruik in gentechteelt
Uit onafhankelijk onderzoek van ‘Friends of the Earth (5) blijkt dat de huidige gg-teelten niet hun belofte waarmaken om het wereldvoedselvraagstuk op te lossen. De opbrengsten zijn niet hoger dan natuurlijke rassen, en het gebruik van chemische middelen in gentechteelten is niet gedaald. Zelfs vertegenwoordigers van grote multinationals geven dit toe, al in 2000: "If anyone tells you that GM is going to feed the world, tell them that it is not. To feed the world takes political and financial will" (Steve Smith, SCIMAC and Novartis (now SYNGENTA (6)).
Ook in het rapport ‘Seeds of Doubt’ (7) van de Britse organisatie ‘The Soil Association’ komen de onderzoekers tot dezelfde conclusies. De IAAST (International Assessment of Agricultural Science and Technology for development), een groep van 400 wetenschappers, NGO’s, VN-vertegenwoordigers, regeringen, industrie en boerenorganisaties, concludeert in 2008 eveneens dat gentech teelten niet de oplossing zijn voor armoede, honger of klimaatveranderingen (3b).
- Ecotechnologie heeft een groter potentieel dan gentech
In een recent artikel in het gezaghebbende tijdschrift Nature wordt beschreven dat ecotechnologie, het verbeteren van de interactie tussen landbouw en natuur, een groter potentieel heeft voor de voedselvoorziening in de wereld dan gentech (8).
- Financiële belangen van gentechproducenten
De bedrijven die ggo’s produceren en verkopen, hebben een groot belang bij positieve berichtgeving en besluitvorming met betrekking tot gentech. Ze blijken zoveel invloed te hebben dat ze zelfs de carrière van wetenschappers die gentech bestuderen enorm kunnen beïnvloeden. Wereldwijd bekend voorbeeld hiervan is Arpad Pusztai, de toxicoloog die in 1998 met de resultaten van zijn onderzoek naar buiten kwam dat gentech aardappelen schadelijk bleken te zijn voor de gezondheid van proefdieren. Belanghebbenden hebben alles gedaan om zijn reputatie te ruïneren, en hij verloor zijn baan èn zijn carrière (9). De in maart 2008 verschenen documentaire ‘The World according to Monsanto’ geeft deze en andere door de multinational Monsanto toegepaste mechanismen haarscherp weer. De gerenommeerde Franse journaliste Marie Monique Robin heeft na 3 jaar uitgebreid onderzoek de schokkende feiten over deze ggo-producent-nummer-1 op een rijtje gezet in deze magistrale documentaire (10). Overigens is deze reportage in Frankrijk een doorslaand succes. 35.000 exemplaren van de dvd zijn er reeds verkocht. De Nederlandse vertaling van het gelijknamige boek komt in augustus 2009 op de Nederlandse markt.
- Zeggenschap over voedselkwaliteit: wie bepaalt wat er gezaaid en dus latere gegeten wordt? Een kennismaking met ‘bio-piraten’.
De afgelopen decennia heeft parallel aan en verweven met de ontwikkeling van gg-gewassen het verschijnsel: ‘patenteren van zaden en andere natuurlijke stoffen’ zich voorgedaan. Met name de grote bedrijven, die het namelijk betalen kunnen, leggen rechten vast op genen en andere natuurlijke stoffen. Anderen die deze zaden of stoffen moedwillig of ongewild gebruiken of op hun land krijgen, moeten ‘royalties’ betalen. Vertegenwoordigers van de grote bedrijven presteren het zelfs om ongevraagd boerenzaad van akkers te nemen, te stelen dus, om dat vervolgens te patenteren. Dit zijn de zogenaamde ‘bio-piraten’. Onder anderen de Indiase wetenschapster Vandana Shiva (16) is al decennialang bezig om dit onderwerp onder de aandacht van een groter publiek te brengen, en dat is ook dringend nodig. Als deze ontwikkeling van patentering van zaadgoed als ‘wereld cultuur erfgoed’ namelijk niet gestopt wordt, hebben we straks als boeren, moestuinders en consumenten geen vrije toegang meer tot zaadgoed. In combinatie met de schrikbarende achteruitgang van de biodiversiteit, is dit een zorgwekkende ontwikkeling.
- De wetenschappelijke basis voor gentechproducten is al lang achterhaald
Genetische manipulatie gaat uit van opvattingen omtrent de functie van het DNA in het organisme die simplistisch en volstrekt achterhaald zijn. De ontwikkelingen in de genetica en de moleculaire biologie van de laatste veertig jaar leveren daarvoor een verpletterende hoeveelheid bewijs. De gevolgen van een ingreep in het DNA onttrekken zich aan lineaire voorspelbaarheid (11) (12). Anders gezegd: er is een grote onvoorspelbare factor wat betreft de gevolgen van gentech op alle gebieden. Deze gevolgen zijn dus niet zo voorspelbaar en controleerbaar als de gentechverkopers ons willen doen geloven.
- En onze gezondheid?
Het is dus van het grootste belang om informatie van gentech op onze gezondheid méér onder de aandacht van consumenten én beleidsmakers te brengen. Vele onderzoeken en voorbeelden van negatieve gevolgen van gentech-consumptie zijn al jarenlang bekend. Ook recentelijk zijn er nog onderzoeken verschenen die op z’n minst de wenkbrauwen zullen doen fronsen. In november 2008 kwam de universiteit van Wenen met onderzoeksgegevens, waar uit blijkt dat een bepaald soort gentechmaïs, die op dit moment overigens is toegestaan als voedselgewas op de Europese markt, een negatieve invloed heeft op vruchtbaarheid van muizen (13). In Italië vonden onderzoekers dat bij muizen die gevoerd waren met de Monsanto maïssoort MON810, veranderingen in hun immuunsysteem optreden, gerelateerd aan allergieën en ontstekingsreacties(14). In het recentelijk verschenen boek ‘Genetic Roulette (15), van de Amerikaanse schrijver Jeffrey Smith, worden 65 gezondheidsrisico’s opgesomd van het consumeren van gentechvoedsel. In samenwerking met een team van internationale wetenschappers heeft hij dit bepaald niet vrolijk makend overzicht opgesteld.
Conclusie
Alle positieve berichten in de Nederlandse pers ten spijt over mogelijke voordelen van gentechgewassen, moeten we toch concluderen dat er voldoende kennis van de huidige gentechproducten is om te stellen dat we tenminste voorzichtig moeten omgaan met de consumptie hiervan. De claim dat ggo’s zouden bijdragen aan duurzame oplossingen voor het wereldvoedselvraagstuk blijkt niet hard te maken. Voorlopig lijkt toch nog steeds het beste advies: bezint eer ge begint.
Wat kun je zelf doen?
Voor de consument die gentechvrij wil consumeren en op deze manier ook een verklaard gentechvrije sector wil ondersteunen, zijn er inmiddels op vele plekken biologische producten te koop. De biologische sector heeft zich altijd uitgesproken tègen gentechvoedsel te zijn, en de sector wordt er systematisch op gecontroleerd. De macht van de consument in deze is beslist niet te onderschatten. Verder is het zoals hierboven al genoemd, van het grootste belang dat deze informatie doordringt bij een grotere groep consumenten, boeren èn beleidsmakers. Dus zegt het voort!
Ir. Janneke Tops, Ecolonie (Vogezen, Frankrijk)
Links en bronnen waarnaar in de tekst wordt verwezen:
1. Van Bekkem, Herman (Greenpeace Nederland), 2008. Consument weet niets van genvoeding. Artikel in de Trouw (eind okt 2008)
2. Fefac, EU Policy on Low-level presence of GM in Agricultural Commodities: Issues and Scenarios for European Farm Operators, Feed and Food companies and Consumers, (07) PR4, februari 2007. www.fefac.org.
3a.Greenpeace briefing september 2008: GM crops: too many risks to ignore.
3b.Greenpeace briefing april 2008: Facts and figures about genetically modified organisms.
4a. Standpunt rijksoverheid: voor en tegen ggo
4.b Etikettering-van-levensmiddelen-en-producten-met-ggo-s
5. www.foei.org
6. voorbeelden van bijwerkingen
7. www.soilassociation.org/seedsofdoubt
8. www.mo.be (Artikel uit ‘Nature’: Ecotechnologie heeft groter potentiëel dan genetische manipulatie)
9. www.freenetpages.co.uk/
10. video.google.com/videoplay?docid=6262083407501596844
11. Stichting Ekopark, 2008. Plantenveredeling in het belang van de gemeenschap. Witbrief opgesteld door Storms(ico).
12. Van Santen, Hester. Veelzijdige boodschapper. Eén gen, één eiwit? Dat klopt niet meer. Artikel uit de NRC.
13. pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/jf802059w
14. www.seedsofdeception.com/Public/Home/index.cfm
15. Vandana Shiva: video.google.nl/videosearch?q=Vandana+Shiva&emb=0&aq=f#
en video.google.nl/videosearch?q=Vandana+Shiva&emb=0&aq=f#
Links naar informatie over GGO’s
- Greenpeace Nederland: www.greenpeace.nl/campaigns/gentech
- Gentech info: www.gentech.nl/
- ASEED Nederland: www.aseed.net/gentech/ en www.aseed.net/soja/
- Biologica (Platform biologische landbouw en voeding) www.biologica.nl/gentech/
- Ggo-vrije zones: www.gentechvrijj.nl